Özgür Öğütcen

Fransız ressam Gustave Courbet’nin Dünyanın Kökeni (L’origine du monde) adlı, 1995’den beri Paris’deki Musée d’Orsay’da bulunan meşhur bir tablosu var. Oldukça erotik sayılabilecek bu tabloda, yatakta yatan bir kadın, bacaklarının arasından aşağıdan yukarı doğru çizilmiş, çıplak, yüzü görünmüyor, yüzünü bir çarşaf örtüyor. Courbet tabloyu 1866 yılında yapmış, yani insanlık tarihinde önemli bir dönemeç sayılan Paris Komünü’nden sadece beş yıl önce.

Tablonun kendisi yeterince ilginç, hem taşıdığı erotizm hem de Courbet’nin işleri arasında durduğu yer itibariyle. Ama bu yazıyı ilgilendiren ilginçlik bunlar değil, küçük, hoş başka bir nokta daha var. Courbet bu tabloyu, o zamanlar Paris’de görevli olan bir Osmanlı paşası için yapmış; bu kişi Halil Şerif Paşa’dan başkası değil. Önceden Osmanlı’nın Atina ve Saint Petersburg elçisi olan Halil Paşa Paris’e taşınır taşınmaz, tesadüf bu ya Courbet ile tanıştırılır ve ona bir tablo sipariş eder. İkisini tanıştıran kişi de oldukça ilginç bir figür: Saint-Beuve adında birisi. Saint-Beuve şair ve eleştirmen, Victor Hugo’nun da arkadaşı. İşte bu Saint-Beuve, bir fırsatla, Halil Paşa’yı ve Courbet’yi tanıştırıyor. Tablo 1866 tarihinde yapıldığına göre, tanışmanın da ya bu yıl ya bir önceki yıl olduğunu tahmin edebiliriz, eğer Courbet tablolarını çok yavaş yapmıyorsa. Bu durumda, tablonun yapıldığı yıl, 1831 doğumlu olan Halil Paşa sadece 35 yaşında olmalı. Yine ünlü bir Fransız yazar, şair, gazeteci ve eleştirmen olan Théophile Gautier’de Halil Paşa’dan bahsediyor, onun çok önemli bir sanat koleksiyoncusu olduğunu söylüyor, Paşa’nın koleksiyonu için “bir İslam evladı tarafından oluşturulmuş ilk koleksiyon” diyor. Demek ki Halil Paşa sanat ve edebiyat çevrelerinde dostları, tanıdıkları olan birisi. Gelgelelim bunlar işin bir yüzü! Diğer yüzünde ise Halil Paşa’nın kumarbazlığı var, hatta öyle ki bu kumarbazlık yüzünden tabloyu satmak zorunda kaldığı söyleniyor. Kader işte, imparatorluk artık son nefesini verirken, tek tek insanların hikayeleri de bunun içine karışıyor. Sanat düşkünü, sanatçıların ahbabı, kumarbaz Osmanlı paşası…

Ne demeli? Dostoyevski romanlarından fırlamış bir karakter gibi. Paşa ile ilgili rivayetlerin devamı biraz yakışıksız kaçabilir, çünkü onun iktidarsız olduğu, tabloyu banyosuna koydurduğu ve tabloya bakıp bakıp mastürbasyon yaptığı söylenirmiş. Bunu doğrulamak mümkün değil. Belki yapmıştır, belki yapmamıştır. Tarih tekerrürden ibarettir denir ya, ama bazen de istisnalar olsa gerek, Halil Paşa’nın bu anlamda istisnai bir figür olduğunu söyleyebiliriz, hem kişisel ilgileri itibariyle istisnai birisi hem de yaşadığı dönemle ilişkilenmesi bakımından istisnai birisi. Doğrusu Paris Komünü sırasında ne yapıyordu, orada mıydı, ne düşünmüştü insan merak ediyor. Çoğu insan burnunun dibindeki tarihsel olayların ve figürlerin farkına varmadan onlarla yan yana yaşamış ve bu kişiler ve olaylar onlara pek bir şey ifade etmemiş. Halil Paşa’nın farklı olduğunu söylersek durumu abartmış olmayız sanırım, şans eseri bile olsa, o dönemdeki sanatsal atmosferin içine dahil olmuş. Akıbeti ne oldu acaba?

Onun kişisel akıbeti bir kenara, tablonun macerası Halil Paşa’nın elinden çıkmasıyla devam eder. Dedik ya, kumar borçları yüzünden tabloyu satmak zorunda kalır. Tablo elden ele, ülkeden ülkeye dolaşır, dolaşır… ve en sonunda 1955 yılında psikanalist Jacques Lacan’ın olur. Tam bir buçuk milyon franka. Ressam André Masson bu “erotik” tablonun önüne başka bir tablo yapar. Lacan bunları, altta Courbet’nin tablosu üstte Masson’unki evinin bir köşesine asar. Rivayet odur ki, evine misafir geldiğinde onları çifte tabloların olduğu odaya götürür ve onlara Dünyanın Kökeni’ni gösterirmiş. Dünyanın kökeni, Courbet’nin tablosunun Türkçe adı, dünyanın kaynağı, başlangıcı diye de çevrilebilir. Herhalde Lacan burada kadınlığa ilişkin çok farklı bir anlatım gördü, aynı Freud’un Raphael’in Sistine Madonnası’nda gördüğü gibi.

İşte, maceracı tablomuz şimdi Lacan’ın evindedir, oysa bu sondan bir önceki kalıcı durağıdır. Lacan 1981’de öldükten sonra, tablo devletin veraset vergisi için karşılık olarak kabul etmesiyle, son durağı olan Orsay Müzesi’ne gelir ve halen oradadır, tabii eğer dolaşmaya çıkmadıysa.